Ustawą z dnia 23 marca 2017 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw prawodawca wprowadził instytucję tzw. rozszerzonej konfiskaty majątku. Wprowadzenie ww. instytucji stanowiło implementację do krajowego porządku prawnego rozwiązań przewidzianych w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2014/42/UE z dnia 3 kwietnia 2014 r. w sprawie zabezpieczenia i konfiskaty narzędzi służących do popełnienia przestępstwa i korzyści pochodzących z przestępstwa w Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE L 127 z dnia 29 kwietnia 2014 r.).
Założenia nowelizacji Kodeksu karnego
Z dniem wejścia w życie ustawy nowelizującej wprowadzono domniemanie, zgodnie z którym w przypadku skazania za przestępstwo, z którego osiągnięto lub można by osiągnąć chociażby pośrednio korzyść majątkową znacznej wartości, zagrożone karą pozbawienia wolności przekraczającą 5 lat lub popełnione w zorganizowanej grupie przestępczej przyjmowano, iż mienie objęte we władanie lub co do którego sprawca uzyskał jakikolwiek tytuł prawny w okresie 5 lat przed popełnieniem przestępstwa uznaje się za korzyść odniesioną z przestępstwa. Obalenie tego domniemania wymaga zatem od oskarżonego wykazania, iż wszelki majątek nabyty w 5-letnim okresie poprzedzającym popełnienie przestępstwa pochodził z legalnych źródeł. Jednocześnie przepisy prawa nie wymagają, aby sprawca przestępstwa był właścicielem mienia. Nadto zgodnie z przepisami nowej ustawy przepadkowi ulec mogło również służące popełnieniu przestępstwa lub ukryciu korzyści majątkowej przedsiębiorstwo należące do sprawcy lub jego równowartość, a także przedsiębiorstwo innej niż sprawca osoby fizycznej, pod warunkiem że osoba ta godziła się lub chciała aby przedsiębiorstwo posłużyło do popełnieniu przestępstwa lub ukryciu korzyści majątkowej z niego. Co niezwykle ważne nowelizacją wprowadzono również możliwość orzeczenia przepadku bez wyroku skazującego – m.in. w przypadku śmierci sprawcy, umorzenia postępowania w przypadku jego niewykrycia lub zawieszenia postępowania.
Skuteczność nowych przepisów
Aktualnie ustawodawca pracuje nad rozwiązaniami, które dałoby organom ścigania jeszcze szersze uprawienia w zakresie konfiskaty i zabezpieczenia mienia na etapie postępowania przygotowawczego. Dalsza chęć rozszerzania uprawnień organów wymiaru sprawiedliwości wynika zapewne ze skuteczności wprowadzonych w 2017 r. rozwiązań dot. rozszerzonej konfiskaty mienia. Jak wskazują statystyki opublikowane przez Prokuraturę Krajową wartość zabezpieczeń majątkowych zastosowanych przez wszystkie jednostki prokuratury w 2015 r. wynosiła 755.112.583 zł, w 2018 r. kwota ta znacznie się zwiększyła do wartości 1.015.182,94 zł natomiast w 2019 r. zabezpieczono mienie o wartości 3.946.898.905,71 zł. Po zmianie przepisów wzrosła również liczba wydawanych postanowień w przedmiocie zabezpieczenia majątkowego – jak podaje Prokuratura Krajowa w 2015 r. wydano ich 21 tys. 109, w 2016 r. wydano 30 tys. 820, w 2017 r. wydano 45 tys. 340, natomiast zgodnie z najnowszymi statystykami w ubiegłym roku postanowień takich zapadło aż 50 tys. 289 Nie ulega wątpliwości, że wprowadzone przez ustawodawcę rozwiązania poprawiły skuteczność działań organów ścigania w kwestii stosowania zabezpieczenia na mieniu sprawców przestępstw. W dalszym ciągu wątpliwości budzi jednak czy wprowadzenie przy domniemaniu przestępnego pochodzenia mienia ulegającego przepadkowi tak szerokiego okresu nabycia przez sprawcę majątku jest prawidłowe. Nie ulega bowiem wątpliwości, że okres od 5 lat poprzedzających popełnienie przestępstwa do momentu wydania chociażby nieprawomocnego wyroku to nierzadko okres kilkunastu lat, z uwagi na często prowadzone w sposób przewlekły postępowanie przygotowawcze oraz sądowe. Możliwość uznania za pochodzący z przestępnego źródła wszelkiego majątku, objętego przez sprawcę we władanie lub co do którego uzyskał jakikolwiek tytuł prawny w perspektywie kilkunastu lat może prowadzić do nadużywania tej instytucji przez organy ścigania.
Dalsze plany Ministerstwa
Najnowszy przygotowany przez Ministerstwo Sprawiedliwości projekt ustawy nowelizującej kodeks karny zakłada, że zajęciu podlegać będzie również mienie, które podejrzany, oskarżony lub skazany za popełnienie przestępstwa miał w posiadaniu w okresie ostatnich 5 lat. Co istotne mienie to podlegać będzie zajęciu niezależnie od tego, czy sprawca jest jego właścicielem. Powyższa regulacja umożliwi zatem organom ścigania zajmowanie mienia należącego do osób nieobjętych postępowaniem karnym. Nadto ciężar udowodnienia, iż zajęty składnik majątku pochodzi z legalnych źródeł lub nabyty został za pozyskane legalnie środki spoczywać będzie na właścicielu rzeczy. Projekt ustawy będzie w bliskim czasie przedłożony do Rządowego Centrum Legislacji celem kontynuowania prac legislacyjnych.
Kontrowersje dotyczące projektu
Proponowane przez Ministerstwo Sprawiedliwości rozwiązanie budzi znaczne wątpliwości przede wszystkim z uwagi na możliwość zajęcia mienia będącego własnością osoby, co do której nie toczy się w ogóle postępowanie karne. Nowelizowane przepisy prowadzić będą niejako do oderwania mienia od samego przestępstwa, zaś jedynym łącznikiem będzie wyłącznie to, że sprawca miał w posiadaniu dany składnik majątku w okresie ostatnich 5 lat. Jeśli zmiany wejdą w życie możliwe będzie zabezpieczenie mienia osoby trzeciej, która udostępniła sprawcy określony składnik majątku chociażby na krótki czas i nawet jeśli nie wiedziała o tym, że osoba, której go udostępnia popełniła przestępstwo. W treści przepisu mowa jest bowiem o posiadaniu, które to pojęcie oprócz posiadania samoistnego obejmuje swoim zakresem również posiadanie zależne.
Przerzucenie ciężaru dowodu
Nadto ciężar dowodu w zakresie udowodnienia legalności pochodzenia mienia lub środków na jego nabycie przerzucony został na właściciela rzeczy. Podkreślić zaś należy, że udowodnienie legalności sposobu nabycia mienia w wielu przypadkach prawdopodobnie nastręczy znacznych trudności, może bowiem chodzić również o majątek nabywany przed kilkunastu lub kilkudziesięciu laty, ponieważ w treści przepisu wskazano jedynie, że sprawca musi być w posiadaniu określonej rzeczy w okresie ostatnich 5 lat – nie wskazując w jakim okresie dany składnik majątku miał się stać własnością osoby trzeciej. Oskarżyciel publiczny chcąc zastosować zabezpieczenie na mieniu osoby trzeciej będzie musiał wyłącznie wykazać, że było on w posiadaniu sprawcy czynu w ciągu ostatnich 5 lat i nie będzie musiał nawet uprawdopodobnić tego, że mienie to nabyte zostało wskutek przestępstwa lub za pomocą nielegalnie uzyskanych środków.
Zbytnia dowolność organów
Wprowadzenie tych rozwiązań do kodeksu karnego doprowadzi do całkowitej dowolności Prokuratury w zakresie stosowania zabezpieczenia majątkowego na mieniu należącym do osoby trzeciej. Przepisy przewidują co prawda możliwość wniesienia zażalenia na postanowienie o zastosowaniu zabezpieczenia majątkowego, dlatego ostateczna decyzja w tym przedmiocie podejmowana będzie przez Sąd. Przepisy prawa nie przewidują natomiast terminu w jakim zażalenie na postanowienie o zabezpieczeniu ma być rozpoznane, a co więcej dotychczasowa praktyka działania Sądu w takich przypadkach najczęściej polega niestety na przyjęciu za własne ustaleń prokuratury.
Podsumowanie
Jeśli przygotowany przez Ministerstwo Sprawiedliwości projekt ustawy zostanie przyjęty przez Sejm i Senat może to doprowadzić do naruszenia zagwarantowanej konstytucyjnie ochrony prawa własności osób trzecich. Przepisy znajdujące się w projektowanej nowelizacji kodeksu karnego dają bowiem Prokuratorom możliwość całkowicie uznaniowego stosowania zabezpieczenia majątkowego na mieniu, bowiem nie wymagają od organów ścigania chociażby uprawdopodobnienia, iż zabezpieczony składnik majątku należący do osoby trzeciej uzyskany został ze środków nielegalnego pochodzenia.
