Blokada rachunku bankowego dokonywana przez Bank, w związku z powziętym uzasadnionym podejrzeniem, że zgromadzone na rachunku środki mogą pochodzić z przestępstwa bądź służyć jego ukryciu, stanowi poważną ingerencję w prawo własności. Blokada może dotyczyć określonej transakcji, jak również wszystkich zgromadzonych środków i powodować tym samym przejściowe, a nawet trwałe problemy finansowe. Pomimo wprowadzenia tej instytucji już w 2004 r. nie jest ona zbyt szeroko opisana w doktrynie i orzecznictwie. W konsekwencji jej stosowanie powodować może szereg problemów zarówno ze strony organów ścigania, jak również właściciela rachunku bankowego, podejmującego działania w celu ochrony swoich praw.
Blokada rachunku bankowego
Przepisy ustawy Prawo Bankowe z dnia 29 sierpnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 140 poz. 939 z późn. zm., dalej: „PrBank”) nakładają na banki obowiązki w zakresie przeciwdziałania wykorzystywaniu swojej działalności dla celów mających związek z przestępstwami prania brudnych pieniędzy (art. 299 k.k.) oraz finansowania terroryzmu (art. 165a k.k.). W odniesieniu do ww. przestępstw zastosowanie znajduje art. 106 PrBank, który bezpośrednio odsyła do ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu z dnia 16 marca 2018 r. (Dz.U. z 2018 r. poz. 723).
Banki posiadają również kompetencje w przypadku uzasadnionego podejrzenia wykorzystywania działalności banku w celu ukrycia działań przestępczych lub dla celów mających związek z przestępstwem skarbowym lub innym przestępstwem niż te stypizowane w art. 165a k.k. i 299 k.k. – w myśl art. 106a ust. 1 PrBank bank zawiadamia o podejrzeniu prokuratora, Policję albo inny właściwy organ uprawniony do prowadzenia postępowania przygotowawczego. W doktrynie dominuje pogląd, że ust. 1 art. 106a obejmuje wyłącznie przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego. Przepis ten stosuje się również do oddziałów banków zagranicznych oraz do oddziałów instytucji kredytowych. Co jednak istotne, ograniczone to jest do przestępstw związanych z działalnością takiego oddziału.
Zgodnie zaś z art. 106a ust. 3 PrBank: w przypadku powzięcia uzasadnionego podejrzenia, że zgromadzone na rachunku bankowym środki, w całości lub w części pochodzą lub mają związek z przestępstwem skarbowym lub przestępstwem innym niż przestępstwo, o którym mowa w art. 165a lub art. 299 Kodeksu karnego, bank jest uprawniony do dokonania blokady środków na tym rachunku. Blokada może nastąpić wyłącznie do wysokości zgromadzonych na rachunku środków, co do których zachodzi takie podejrzenie. W art. 106a ust. 4 PrBank wprowadzono ograniczenie czasowe blokady do 72 godzin, zaś z ust. 5 wynika, że bank zobowiązany jest powiadomić o blokadzie prokuratora.
Postanowienie prokuratora
W myśl ust. 6 Prokurator ma również 72 godziny na wydanie postanowienia o wszczęciu lub odmowie wszczęcia postępowania, o którym niezwłocznie zawiadamia właściwy bank. W przypadku wszczęcia postępowania może on w drodze postanowienia wstrzymać określoną transakcję lub dokonać blokady środków na rachunku na czas oznaczony, nie dłuższy niż 3 miesiące od otrzymania zawiadomienia, o którym mowa w ust. 5. W postanowieniu określa się zakres, sposób i termin wstrzymania transakcji lub blokady środków na rachunku.
Na postanowienie prokuratora ustanawiające blokadę na rachunku bankowym przysługuje zażalenie. Można je wnieść w terminie 7 dni od jego ogłoszenia bądź doręczenia do sądu właściwego do rozpoznania sprawy. Zgodnie z art. 100 § 4 k.p.k. w zw. z art. 106 k.p.k. w postępowaniu przygotowawczym postanowienia od których przysługuje środek zaskarżenia, doręcza się podmiotom uprawnionym do wniesienia tego środka. W praktyce jednak zdarza się, że prokurator wysyła postanowienie o blokadzie rachunku jedynie do banku. Należy to uznać za naruszenie przepisów k.p.k. W takiej sytuacji warto z ostrożności procesowej złożyć wniosek do prokuratora o pilne doręczenie postanowienia powołując się na ww. przepisy. Jednocześnie z daleko posuniętej ostrożności dobrze jest wnieść zażalenie na postanowienie o blokadzie rachunku. Najlepiej to zrobić możliwie niezwłocznie, aby uniknąć sytuacji, w której zostałoby ono uznane za wniesione po terminie.
Ponadto przedstawiciele doktryny wskazują, że w tym zakresie odpowiednie zastosowanie znajduje art. 463 § 2 k.p.k. (dotyczące zażalenia na tymczasowe aresztowanie i zabezpieczenie majątkowe), zgodnie z którym zażalenie winno być przez prokuratora niezwłocznie przekazane do sądu, w terminie nie dłuższym niż 48 godzin. Po rozpoznaniu zażalenia sąd uprawniony jest nie tylko utrzymać postanowienie w mocy albo uchylić je. Może również zmienić kwotowy i czasowy zakres blokady, w myśl art. 437 § 1 k.p.k.
Poprawne oznaczenie kwoty blokady
Szczególnie istotne jest zwrócenie uwagi na to, czy kwota blokady została oznaczona poprawnie. Często bowiem blokowane są wszystkie środki zgromadzone na rachunku bankowym. Bywa, że zablokowane są środki, których źródło nie powinno budzić podejrzeń. Zdarzają się także przypadki blokowania środków, które wpłyną na konto już po dokonanej blokadzie – np. dofinansowanie, dotacje. Sytuacja taka nie powinna nastąpić, zaś dokonanie blokady przez bank nie powinno być zatwierdzone przez prokuratora.
W doktrynie wskazuje się również, że: Blokada rachunku nie może także dotyczyć środków, które są udostępnione posiadaczowi rachunku czy to w formie dopuszczalnego debetu, czy też w ramach umowy o limit odnawialny w rachunku. Środki wykorzystywane w ramach debetu lub limitu odnawialnego nie są środkami zgromadzonymi na rachunku. (Kawulski Arkadiusz, Prawo bankowe. Komentarz, Opubl. LexisNexis 2013
Zabezpieczenie majątkowe a blokada rachunku
Z art. 106a ust. 8 PrBank wynika, że blokada środków na rachunku upada, jeżeli przed upływem 3 miesięcy od otrzymania zawiadomienia, o którym mowa w ust. 5, nie zostanie wydane postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym lub postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych.
Zgodnie z art. 106a ust. 9 PrBank w kwestiach dotyczących blokady środków na rachunku, nieuregulowanych w ustawie, stosuje się przepisy Kodeksu postępowania karnego. Odesłanie dotyczy przede wszystkim przepisów o zabezpieczeniach majątkowych, m.in. art. 291 § 4 k.p.k., który stanowi, że zabezpieczenie majątkowe należy niezwłocznie uchylić w całości lub w części, jeżeli ustaną przyczyny, wskutek których zostało ono zastosowane w określonym rozmiarze, lub powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie choćby w części. W każdym stanie sprawy można wnioskować do prokuratora o zwolnienie blokady z rachunku, zarówno w całości, jak i w części.
Kiedy blokada rachunku powinna zostać uchylona?
Jak wskazuje się w doktrynie: Obowiązek niezwłocznego uchylenia lub zmiany postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym jest wyrazem zasady proporcjonalności, za czym wskazuje również położenie akcentu na ustanie przyczyn, wskutek których zabezpieczenie zostało zastosowane w określonym rozmiarze, jako na przesłankę uchylenia. Zmiana wartości mienia stanowiącego przedmiot zabezpieczenia, niedoszacowanie tej wartości, nowe okoliczności dowodowe wskazujące na odmienną wysokość możliwych do orzeczenia kar, środków karnych, środków kompensacyjnych winny niezwłocznie prowadzić do modyfikacji lub zniesienia zabezpieczenia z urzędu. W każdym momencie również strony postępowania mogą wnosić o uchylenie lub zmianę zabezpieczenia majątkowego. (D. Drajewicz (red.), Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz. Art. 1-424, Warszawa 2020).
Ponadto zgodnie z orzecznictwem: Nie da się uzasadnić stosowania tak dotkliwego środka jak zabezpieczenie majątkowe bez posiadania dostatecznych dowodów pozwalających przypisać oskarżonemu popełnienie przestępstwa (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 20 stycznia 2011 r., II AKz 1/11, Prok. i Pr. 2011 Nr 11, poz. 380). Na postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym przysługuje również zażalenie zgodnie z art. 293 § 3. k.p.k.
Podkreślić należy, że trzymiesięczny okres winien w tym przypadku wystarczyć prokuratorowi na zgromadzenie dowodów potrzebnych do ustalenia osoby podejrzanej oraz przedstawienie jej zarzutów. Zabezpieczenie majątkowe jest bowiem środkiem przymusu, który może być stosowany jedynie wobec podejrzanego lub oskarżonego. Jego celem jest zabezpieczenie wykonania orzeczenia zasądzającego grzywnę, koszty sądowe itp., mającego zapaść w przyszłości. Dokonanie zabezpieczenia poprzez zajęcie rachunku bankowego uniemożliwia właścicielowi rachunku dysponowanie zgromadzonymi na nim środkami pieniężnymi aż do czasu wydania prawomocnego orzeczenia albo do uchylenia zabezpieczenia.
Postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych
W 2017 roku wprowadzono do art. 160a ust.8 PrBank możliwość wydania przez prokuratora postanowienia w przedmiocie dowodów rzeczowych, aby przedłużyć stosowanie blokady na rachunku bankowym bez wprowadzenia postępowania przygotowawczego do fazy in personam. Nowelizacja ta do dnia dzisiejszego budzi kontrowersje, bowiem umożliwia dalsze stosowanie blokady na rachunku wobec osoby niebędącej nawet stroną postępowania. W praktyce, jeśli etap postępowania uniemożliwia postawienie zarzutów, prokurator korzysta z możliwości wydania postanowienia w przedmiocie dowodów rzeczowych. Jako podstawę prawną wydanego postanowienia wskazuje się art. 230 § 2 k.p.k. a contrario oraz art. 235 k.p.k. Tymczasem zgodnie z art. 217 § 1 k.p.k. rzeczy mogące stanowić dowód w sprawie lub podlegające zajęciu w celu zabezpieczenia kar majątkowych, środków karnych o charakterze majątkowym, przepadku, środków kompensacyjnych albo roszczeń o naprawienie szkody należy wydać na żądanie sądu lub prokuratora, a w wypadkach niecierpiących zwłoki – także na żądanie Policji lub innego uprawnionego organu.
Zgodnie z art. 230 § 2 k.p.k. należy również zwrócić osobie uprawnionej zatrzymane rzeczy niezwłocznie po stwierdzeniu ich zbędności dla postępowania karnego. Trudno jest wykazać, iż zgromadzone na rachunku bankowym środki pieniężne mogłyby stanowić dowód rzeczowy w sprawie. Ze swojej istoty nie są one bowiem przedmiotami wyodrębnionymi z przyrody i nie posiadają substratu materialnego. W orzecznictwie wskazuje się, że pieniądz bankowy nie istnieje jako rzecz, brakuje w nim bowiem fizycznych cech banknotów i bilonu. Przykładowo w uzasadnieniu wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 26 listopada 2010 r., sygn. akt II FSK 1301/09 wskazano, że: pieniądz bankowy oznacza wyłącznie określone prawo do żądania od banku udostępnienia właścicielowi (dysponentowi) rachunku bankowego określonej ilości pieniędzy albo rozporządzenia tymi pieniędzmi stosownie do polecenia dysponenta.
Środki na rachunku bankowym jako dowód
Środki finansowe zgromadzone na rachunku, czyli de facto prawo majątkowe jego właściciela, nie mogą stanowić dowodu na żadną istotną okoliczność. Jedyne o czym mogą świadczyć to nieistotna dla rozstrzygnięcia kwestia wysokości zgromadzonych na nim środków pieniężnych. W tym zakresie wystarczającym dowodem na okoliczność zgromadzonych środków finansowych oraz ich pochodzenia byłby inny dowód. Mianowicie w zupełności wystarczyłyby tu historia rachunku bankowego albo wyciąg z rachunku bankowego przekazany przez bank.
Należy powtórzyć za judykaturą, iż dowodami zbędnymi dla postępowania są takie dowody, które nie mają dlań znaczenia, a więc nie są przydatne ani do ustalenia istoty przestępstwa, ani do wykrycia jego sprawcy, ani też do udowodnienia mu sprawstwa (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 1999 r., I KZP 13/99, LEX nr 46044; R.A. Stefański, Kodeks, s. 237). Ponadto nie mają znaczenia dowodowego rzeczy, które nie służyły ani też nie były przeznaczone do popełnienia przestępstwa, nie zachowały na sobie śladów przestępstwa, nie pochodziły bezpośrednio lub pośrednio z przestępstwa, nie mogły służyć jako środek dowodowy do wykrycia sprawcy czynu lub ustalenia przyczyn i okoliczności przestępstwa (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 15.6.2016 r., II AKz 291/16, KZS 2016, Nr 11, poz. 79).
Samo prawo majątkowe nie ma w przedmiotowej sprawie żadnego waloru dowodowego. Tym samym nie powinno być ono uznane za dowód rzeczowy. Na postanowienie w tym przedmiocie, zgodnie z art. 236 § 1 k.p.k. w zw. z art. 465 § 2 k.p.k., przysługuje zażalenie osobom, których prawa zostały naruszone – również właścicielowi zablokowanego rachunku, niebędącego stroną postępowania.
Odpowiedzialność odszkodowawcza
Ustawodawca zwalnia bank z odpowiedzialności za ewentualną szkodę, która może wyniknąć z wykonania w dobrej wierze obowiązków związanych z zastosowanie blokady na rachunku bankowym. Z art. 106a ust. 10 PrBank wynika, że jeżeli w toku postępowania okaże się, że dokonanie blokady nie miało związku z przestępstwem lub ukrywaniem działań przestępczych, odpowiedzialność za szkodę wynikłą z dokonania blokady środków na rachunku ponosi Skarb Państwa.
W praktyce dokonanie blokady na rachunku na okres nawet 3 miesięcy może rodzić szereg problemów dla właściciela rachunku. Będzie tak w szczególności, gdy prowadzi on działalność gospodarczą, a zablokowana kwota jest znacznej wysokości. Utrzymywanie blokady, a następnie zabezpieczenia majątkowego może prowadzić do problemów z regulowaniem zobowiązań. Konsekwencją tego mogą być do zadłużenie, utrata płynności finansowej, a nawet konieczność złożenia wniosku o upadłość. Blokada środków na rachunku bankowym może więc de facto skutkować koniecznością zaprzestania prowadzenia działalności gospodarczej. Zdarzyć się to może nawet w sytuacji, gdy podmiotowi temu nie zostaną przedstawione zarzuty, a postępowanie przygotowawcze zostanie umorzone. Tym samym postanowienie w przedmiocie blokady rachunku może spowodować potencjalnie bardzo wysoką szkodę materialną.
Odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbu Państwa reguluje art. 77 ust. 1 Konstytucji RP, który gwarantuje każdemu prawo do wynagrodzenia szkody wyrządzonej przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej. Prawo do naprawienia szkody przez Skarb Państwa za działania władzy publicznej jest również unormowane w art. 417-417(2) k.c. Regulację z Prawa Bankowego uznać należy za dodatkową w stosunku do kodeksu cywilnego, a w doktrynie wskazuje się nawet, iż stanowi ona przejaw superfluum ustawowego (Ochnio A., Blokada rachunku i wstrzymanie transakcji jako środki przymusu w procesie karnym, LEX 2015). Jednocześnie regulacja z Prawa Bankowego jest zbyt fragmentaryczna, aby nadać jej rangę przepisów szczególnych.
Odpowiednie zastosowanie przepisów Kodeksu cywilnego
Przyjęcie założenia, że art. 106a ust. 10 PrBank stanowi superfluum ustawowe, nie zaś przepis szczególny pozwala na uznanie, że odpowiednie zastosowanie znajdują w tym przypadku również przepisy Kodeksu cywilnego. Zgodnie z art. 421 k.c.: Przepisów art. 417 odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu władzy publicznej, art. 417(1) szkoda wynikająca z aktu normatywnego, prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji i art. 417(2) szkoda wynikająca ze zgodnego z prawem wykonywania władzy publicznej nie stosuje się, jeżeli odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu władzy publicznej jest uregulowana w przepisach szczególnych.
Niemniej jednak zwrócić należy uwagę, że z przepisów Kodeksu Cywilnego wynikają określone przesłanki odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez władzę publiczną:
- wystąpienie szkody;
- wykonywanie funkcji władzy publicznej;
- wyrządzenie szkody działaniem organu władzy publicznej;
- niezgodność z prawem wyrządzającego szkodę działania organu władzy publicznej;
- związek przyczynowy pomiędzy szkodą a działaniem organu władzy publicznej.
Art. 106a ust. 10 PrBank nie wskazuje jednak, iż konieczne jest wykazywanie bezprawności działania prokuratora dokonującego blokady rachunku. Konieczne jest jedynie wykazanie, że zastosowanie blokady nie miało związku z przestępstwem bądź ukrywaniem działań przestępczych. Z tego względu wystarczające do zaktualizowania się odpowiedzialności Skarbu Państwa winno być:
- wystąpienie szkody;
- wydanie postanowienia o blokadzie rachunku bankowego w związku z podejrzeniem przestępstwa bądź ukrywania działań przestępczych;
- wydanie postanowienia o umorzeniu postępowania tudzież wyroku uniewinniającego;
- związek przyczynowy pomiędzy szkodą a dokonaniem blokady rachunku bankowego.
Podsumowanie
Przewidziana w Prawie Bankowym możliwość blokady środków na rachunku bankowym wobec uzasadnionego podejrzenia wykorzystywania działalności banku w celu ukrycia działań przestępczych lub dla celów mających związek z przestępstwem skarbowym lub innym przestępstwem niż pranie brudnych pieniędzy może budzić kontrowersje. Jednym z powodów jest umożliwienie Bankowi, niebędącemu instytucją publiczną samodzielnej ingerencji w prawo właściciela rachunku do swobodnego dysponowania swoimi pieniędzmi. Jednocześnie przez trzy miesiące od wszczęcia postępowania blokada rachunku może być utrzymana nawet, gdy właścicielowi rachunku nie zostaną postawione zarzuty. Co więcej, może zostać utrzymana nawet po upływie tego okresu, w przypadku wydania postanowienia w przedmiocie dowodów rzeczowych. Należy jednak pamiętać, że istnieje szereg możliwości obrony swoich praw w przypadku dokonania blokady. Bronić można się już w toku toczącego się postępowania przygotowawczego, jednak nie tylko. Istnieje także możliwość dochodzenia odszkodowania w wypadku powstania szkody mającej związek z blokadą rachunku.
Blokada rachunku bankowego w ostatnim czasie jest coraz częściej stosowana przez organy ścigania, dlatego regularnie poruszamy ten temat. Zachęcamy do zapoznania się z innymi wpisami na naszym blogu, w których omawiamy najnowsze praktyki oraz aktualne orzecznictwo.
