Ustawodawca zareagował na uchwały Sądu Najwyższego dotyczące blokady rachunku bankowego wprowadzając nowy przepis do kodeksu postępowania karnego, a także nowelizując inne ustawy. Pisaliśmy ostatnio, że Sąd Najwyższy wskazał kierunek wykładni w zakresie dotyczącym interpretacji przepisów o praniu brudnych pieniędzy i finansowaniu terroryzmu, co usunęło wszelkie wątpliwości w powyższej materii. Ustawodawca skręcił w innym kierunku niż Sąd Najwyższy, co – paradoksalnie – będzie nastręczało sądom powszechnym jeszcze więcej problemów.
ZMIENNOŚĆ NARRACJI
Problem blokady rachunku bankowego nie występuje od dzisiaj. Pojawił się on dużo wcześniej, pisaliśmy już o tym w kwietniu ubiegłego roku.
Przede wszystkim zwracaliśmy uwagę na spore zaskoczenie jakie wywoływało zablokowanie rachunku bankowego poszczególnym podmiotom gospodarczym. Wskazywaliśmy, że w większości przypadków będzie to skutkowało paraliżem działalności gospodarczej, a kontrola sądowa, pod kątem legalności blokady rachunku, mogła trwać do kilku miesięcy. Nadto, zgodnie z obowiązującymi wówczas przepisami, prokurator mógł zakwalifikować środki pieniężne znajdujące się na rachunku bankowym jako dowody rzeczowe i zatrzymać je do zakończenia postępowania. To wszystko mogło odbyć się nawet bez przedstawienia komukolwiek zarzutów o popełnienie przestępstwa polegającego na praniu brudnych pieniędzy bądź finansowaniu terroryzmu. Oznaczało to, że właściciel rachunku bankowego nie był stroną postępowania przygotowawczego, a więc nie miał wglądu w akta sprawy. Nie mógł też brać czynnego udziału w postępowaniu.
Rozwiązaniem powyższego problemu zajął się Sąd Najwyższy, który sprecyzował kierunek wykładni w wydanych przez siebie uchwałach: I KZP 1/21 oraz I KZP 3/21. W pierwszej z przywołanych uchwał podkreślono, że środki pieniężne zgromadzone na rachunku bankowym nie mogą zostać uznane za dowody rzeczowe, ponieważ nie posiadają cech fizycznych i nie mogą stanowić przedmiotu oględzin. Wskazano, że środki zgromadzone na rachunku bankowym nie mają tych cech, gdyż nie istnieją jako rzeczy – przedmioty, są wyłącznie zapisami w systemie informatycznym. Zapisem informatycznym, któremu nie odpowiada żaden konkretny przedmiot – banknot, który mógłby zostać poddany oględzinom. Tak więc środki te w ogóle nie mają cech dowodu w znaczeniu procesowym. W drugiej z wyżej wymienionych uchwał Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na niezasadność wydania postanowienia w przedmiocie dowodów rzeczowych w sytuacji, w której nie doszło do przedstawienia zarzutów. W tym kontekście zaznaczono, że bez konieczności przejścia postępowania karnego z fazy in rem w fazę in personam, istniałaby możliwość nieograniczonego w czasie pozbawienia jednego z najważniejszych atrybutów prawa własności. Przyjęcie takiego rezultatu wykładni analizowanego przepisu (art. 106a prawa bankowego), wydaje się w większym stopniu nieracjonalne, niż przyjęcie, iż końcowa część tego przepisu zawiera normę pustą. Warto dodać, że powyższe uchwały zapadły w odniesieniu do dwóch różnych ustaw, tj. ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, jak również ustawy prawo bankowe.
Nieco ponad miesiąc od wydania uchwały I KZP 3/21 przygotowano ustawę z 17 grudnia 2021 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z powołaniem Centralnego Biura Zwalczania Cyberprzestępczości. Przepisy zawarte w ww. ustawie ignorują kierunek wykładni obrany przez Sąd Najwyższy. Ustawa weszła w życie w dniu 12 stycznia 2022 r. (dwa tygodnie po jej podpisaniu przez Prezydenta RP) i zawiera szereg zmian, które na nowo wprowadzają stare problemy. Nie sposób uznać powyższych działań za przypadek. Wprowadzenie zmian w przepisach należy traktować bardziej jako odpowiedź na uchwały Sądu Najwyższego i brak możliwości stosowania przez prokuraturę rozwiązań w postaci uznania środków pieniężnych za dowody rzeczowe bez przedstawienia przedstawicielowi podejrzanej spółki zarzutów o przestępstwo z art. 299 § 1 k.k.
BLOKADA RACHUNKU BANKOWEGO JESZCZE DŁUŻEJ
Niewątpliwie najważniejszą zmianą dokonaną przez ustawę z 17 grudnia 2021 r. jest wprowadzenie do Kodeksu postępowania karnego art. 236b. Na podstawie § 1 przywołanego przepisu, środki pieniężne zgromadzone na rachunku są traktowane jako rzecz bądź przedmiot. Z kolei § 2 uprawnia sąd organ procesowy do wydania postanowienia w przedmiocie dowodów rzeczowych, jeżeli środki na rachunku zostały zatrzymane jako dowód w sprawie. Rozwiązanie ustawodawcy już na pierwszy rzut oka wydaje się kontrowersyjne i stojące w kontrze do zdania Sądu Najwyższego. Wiele wątpliwości rodzi też to czy samo wprowadzenie art. 236b automatycznie spowoduje, że sądy powszechne odejdą od interpretacji dotyczącej środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku bankowym przyjętej przez Sąd Najwyższy.
Trzeba zaznaczyć, że wstrzymanie podejrzanej transakcji, a także dokonanie blokady rachunku bankowego może być dokonane na podstawie trzech różnych ustaw. Powyższa zmiana wymusiła również dokonanie nowelizacji w w prawie bankowym, ustawie o nadzorze nad rynkiem kapitałowym, a także ustawie o przeciwdziałaniu praniu brudnych pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu:
- Prawo bankowe oraz ustawa o SKOKach: wydłużono termin możliwej blokady rachunku bankowego lub wstrzymania określonej transakcji z 3 do 6 miesięcy, a także dodano przepis, który uprawnia prokuratora do przedłużenia na czas oznaczony, wyżej wymienionego okresu, do kolejnych 6 miesięcy. Powyższe zmiany skutkują tym, że blokada rachunku bankowego bądź wstrzymanie transakcji bankowej upadnie, jeżeli przed upływem tego terminu (maksymalnie 12-sto miesięcznego) nie zostanie wydane postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym lub postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych. Wcześniej termin ten wynosił 3 miesiące.
- Ustawa o nadzorze nad rynkiem kapitałowym: wydłużono terminy stosowania blokady rachunku bankowego lub wstrzymania transakcji, jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstw polegających na:
- wykorzystaniu informacji poufnej,
- udzieleniu rekomendacji lub nakłaniania do nabycia lub zbycia instrumentów finansowych,
- manipulacji instrumentami finansowymi,
jeżeli przestępstwa te mogą wywołać skutki w zakresie rynku regulowanego, z 3 do 6 miesięcy. Dodatkowo wydłużono okres na jaki Prokurator Krajowy może wydać postanowienie o przedłużeniu blokady rachunku bankowego na czas oznaczony, ale nie dłuższy niż 6 miesięcy. W związku z powyższym, blokada rachunku bankowego lub wstrzymanie transakcji mogą zostać dokonane na okres maksymalnie 12-stu miesięcy. Wcześniej termin ten wynosił 3 miesiące i nie mógł zostać przedłużony.
- Ustawa o przeciwdziałaniu prania pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu: wprowadzono przepis umożliwiający prokuratorowi przedłużenie wstrzymania transakcji lub blokady rachunku na czas oznaczony, nie dłuższy niż 6 miesięcy. Powyższe zmiany również skutkują tym, że blokada rachunku bankowego upadnie, jeżeli przed upływem maksymalnie 12-sto miesięcznego, nie zostanie wydane postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym lub postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych. Wcześniej termin ten wynosił 6 miesięcy.
Już na pierwszy rzut oka widać jaki jest zamiar ustawodawcy. Chce on dać więcej czasu organom ścigania na zebranie dowodów w celu uprawdopodobnienia, że transakcja miała na celu wypranie brudnych pieniędzy bądź finansowanie terroryzmu. Dodatkowo organy ścigania będą miały więcej czasu na to, aby przedstawić zarzuty osobom biorącym udział w przestępczym procederze. Z drugiej strony, olbrzymie wątpliwości musi rodzić fakt, że organy ścigania mogą przetrzymywać przez 12-cie miesięcy środki pieniężne zgromadzone na rachunku bankowym spółki, której działalność gospodarcza wówczas praktycznie staje w miejscu. Ustawodawca zapewniając więcej czasu organom ścigania może pośrednio przyczynić się do sparaliżowania, jak również upadku niektórych działalności gospodarczych przez błędne decyzje GIIFu, prokuratury oraz KNFu.
PRAWO CZASAMI DZIAŁA WSTECZ
Kolejnym z problemów związanych z nowelizacją przepisów jest zrezygnowanie przez ustawodawcę z zasady lex retro non agit. czyli zakazu retroaktywności prawa. Stanowi ona jedną z fundamentalnych zasad prawnych. Stosowanie się do niej przez legislatorów służy przede wszystkim społeczeństwu, albowiem daje mu możliwość na przygotowanie się do zmian prawnych, a także wzbudza poczucie pewności prawa. Ma ona tym silniejsze znaczenie w procesie karnym, w którym nakazuje się stosować ustawy względniejsze dla sprawcy, jeżeli doszło do ich zmiany od popełnienia czynu oraz niepenalizowania czynów dotychczas niezabronionych.
Mimo tego ustawodawca w art. 18 ustawy z dnia 17 grudnia 2021 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z powołaniem Centralnego Biura Zwalczania Cyberprzestępczości ustanowił, że przywołane w poprzednim akapicie przepisy mają zastosowanie w sprawach, w których wstrzymanie transakcji lub blokada rachunku zostały zastosowane przed dniem wejścia w życie tych przepisów. Oznacza to, że jeżeli blokada rachunku bankowego została ustanowiona np. w dniu 13 czerwca 2021 r., wówczas prokurator ma możliwość jej przedłużenia o kolejne 6 miesięcy. Gdyby ustawa nie zawierała art. 18, wówczas prokurator byłby zobowiązany do wydania postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym bądź postanowienia w przedmiocie dowodów rzeczowych, a w przeciwnym razie blokada rachunku upadłaby. Tego typu rozwiązanie należy ocenić negatywnie, albowiem przedsiębiorcy, których rachunki bankowe są zablokowane lub których transakcje zostały wstrzymane mogli poczuć się poniekąd oszukani. Tym bardziej, że jedynym sposobem na zweryfikowanie prawidłowości ww. postanowień jest ich zaskarżenie, a następnie przeprowadzenie kontroli legalności przez sąd. Powyższe może zająć kolejne kilka miesięcy, podczas których przedsiębiorca nadal nie będzie mógł w pełni prowadzić działalności gospodarczej.
KONIEC PROBLEMÓW?
Na końcu należy odpowiedzieć na pytanie: Czy wprowadzenie przepisu z art. 236b § 1 k.p.k. stanowiącego o tym, że: rzeczą lub przedmiotem w rozumieniu przepisów niniejszego rozdziału są również środki na rachunku rozwiało wszelkie wątpliwości w tym zakresie? Absolutnie nie. Obecnie w obiegu prawnym funkcjonuje przepis, który jest sprzeczny z dwoma uchwałami Sądu Najwyższego, a pośrednio również z Konstytucją, albowiem prowadzi do istotnych ograniczeń w sferze wolności i praw jednostki, która prowadzi działalność gospodarczą.
Należy zauważyć, że rządowy projekt ww. ustawy (z dnia 12 listopada 2021 r.) nie zawierał żadnych zmian w zakresie dotyczącym procedury karnej. Został on dodany dopiero po drugim czytaniu, dlatego też na próżno doszukiwać się uzasadnienia legislatorów dla wprowadzenia tego przepisu.
Wykładnia przyjęta przez Sąd Najwyższy w uchwałach I KZP 1/21 oraz I KZP 3/21 dawała przedsiębiorcy poczucie sprawiedliwości. Uchwały miały jednoznaczny przekaz – nie można arbitralnie i niejako „na wszelki wypadek” wydawać postanowień w przedmiocie dowodów rzeczowych, jeżeli nikomu nie zostały przedstawione zarzuty z art. 299 k.k. Taka interpretacja przepisów pozwalała zapewnić ochronę własności przedsiębiorcy i pozwalać mu na korzystanie ze swobody prowadzenia działalności gospodarczej.
Tymczasem poprzez wprowadzenie art. 236b § 1 k.p.k. sądy powszechne mogą mieć niemały problem z tym, czy stosować się do błędnie sformułowanego przepisu czy też do prawidłowych, pod kątem wykładni, uchwał Sądu Najwyższego. Tego rodzaju postępowanie sądów może powodować niepożądane rozbieżności orzecznicze, które ostatecznie będzie musiał rozstrzygnąć… Sąd Najwyższy. Wszystko zależy więc od tego jak do przedmiotowej kwestii podejdą sądy powszechne, które dzięki ustawodawcy będą mierzyć się na nowo ze starym problemem.
